Γιατί τόσοι πολλοί δέχονται ακόμη το συστημικό «αφήγημα» της πανδημίας (του Νίκου Προγούλη)

Το παρόν κείμενο είναι μια επιλεκτική μεταφορά της συνέντευξης που έδωσε ο Dr. MattiasDesmet στον DanAstin-Gregory τον Σεπτέμβριο του 2021.

 

Ο MattiasDesmet είναι καθηγητής κλινικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Γάνδης. Ολόκληρη η συνέντευξη είναι διαθέσιμη εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=uLDpZ8daIVM&t=18s

 

Μετάφραση, Μεταφορά,  Νίκος Προγούλης.

 

Από την αρχή της πανδημίας έγινε φανερό ότι πολλές στατιστικές υπερεκτιμούσαν την επικινδυνότητα του κορωνοϊού σε βαθμό που γεννούσε υποψίες[i]. Παρότι τα μοντέλα που προέβλεπαν τεράστιους αριθμούς θυμάτων διαψεύστηκαν πολύ γρήγορα, οι προβλέψεις συνεχίστηκαν με τα ίδια μοντέλα χωρίς τροποποιήσεις. Ακόμη και με αυτές τις προβλέψεις ο ΟΗΕ εξήγησε ότι ένα lockdown θα είχε περισσότερα θύματα λόγω φτώχειας, πείνας, κ.λπ.,με άλλα λόγια το φάρμακο θα ήταν χειρότερο από την ασθένεια, αλλά αυτό δεν λήφθηκε υπόψιν.

Πως ολόκληρη,σχεδόν,η κοινωνία αποδέχτηκε την εικόνα που της παρουσίαζαν; Ποιες ψυχολογικές διαδικασίες δρομολογήθηκαν; Το συμπέρασμα στο οποίο μπορεί αβίαστα να φτάσει κανείς είναι ότι πρόκειται για μια μεγάλης κλίμακας «χειραγώγηση μαζών»[ii].

Τι είναι η «χειραγώγηση μαζών».

Υπάρχουν τουλάχιστοντέσσερις αναγκαίες προϋποθέσεις για να υπάρξει το φαινόμενο αυτό.

1.       Πρέπει ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας να μην έχει ουσιαστικούς κοινωνικούς δεσμούς.

2.       Πρέπει ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας να αισθάνεται  «απουσία νοήματος» (συνδέεται ευθέως με το προηγούμενο).

3.       Πολλοί άνθρωποι βιώνουν ένα απροσδιόριστο άγχος (φόβο), δηλαδή φόβο που δεν συνδέεται με κάτι συγκεκριμένο και πραγματικό αλλά είναι διάχυτος και δημιουργεί ένα αίσθημα δυσαρέσκειας.

4.       Πολλοί άνθρωποι αισθάνονται μια επιθετικότητα χωρίς συγκεκριμένο παραλήπτη.

Υπό αυτές τις συνθήκες όταν προβάλλεται από τα ΜΜΕ ένα αφήγημα το οποίο υποδεικνύει ένα συγκεκριμένο αντικείμενο / κατάσταση που θα έπρεπε να φοβόμαστε, και ταυτόχρονα προβάλλει και μια στρατηγική για να το αντιμετωπίσουμε, τότε πολλοί θα είναι πρόθυμοι να το αποδεχτούν. Για παράδειγμα, υπάρχει ένας εξαιρετικά επικίνδυνος ιός και θα πρέπει να γίνει lockdown. Σε αυτές τις περιπτώσεις εμφανίζεται ένας νέος κώδικας επικοινωνίας, ένα νέο νόημα (στη ζωή) κι επίσης μια αλληλεγγύη. Το πλήθος μεταφέρεται από μια κατάσταση απομόνωσης, αδιαφορίας, κ.λπ. σε μια κατάσταση πολύ υψηλής ομοψυχίας. Και αυτός είναι ο λόγος που οι άνθρωποι συνεχίζουν να αποδέχονται ένα παράλογο αφήγημα. Η διαδικασία αυτή προσομοιάζει με τα γνωστά μας τελετουργικά, όπου ένα πλήθος συμμετέχει για να επιβεβαιώσει τον δεσμό που έχει. Τα τελετουργικά, όσο πιο παράλογα φαίνονται από πρακτική άποψη, τόσο πιο αποτελεσματικά λειτουργούν για τον σκοπό τους καθώς οι συμπεριφορές είναι εξαιρετικά ιδιάζουσες και χαρακτηρίζουν αποκλειστικά στη συγκεκριμένη ομάδα.

Η σημερινή κοινωνική κατάσταση είναι ακριβώς η κατάλληλη: οι άνθρωποι ζουν με στρες, χωρίς ελεύθερο χρόνο, είναι δυσαρεστημένοι κυρίως με την εργασία τους, αισθάνονται ανασφάλεια, είναι απομονωμένοι καταναλωτές χωρίς ουσιαστικούς δεσμούς, κ.λπ. Η κυρίαρχη ιδεολογία και τα mediaσυστηματικά διαιρούν τους ανθρώπους με διάφορες τρόπους, π.χ. φύλλα, σεξουαλικές προτιμήσεις, ατομικές ταυτότητες, «δικαιώματα», κ.λπ. Σε μελέτες τον 21^ο αιώνα φάνηκε ότι το 50% των ανθρώπων αισθάνονται ότι οι δουλειές που κάνουν είναι απολύτως χωρίς νόημα. Αυτό δημιουργεί δυσαρέσκεια και απροσδιόριστο άγχος. Στο Βέλγιο κάθε χρόνο καταναλώνονται 300 εκατ. δόσεις αντικαταθλιπτικών (σε έναν πληθυσμό 11 εκατ. ανθρώπων).

Αποτελέσματα μιας τέτοιας χειραγώγησης των μαζώνείναι ότι οι άνθρωποι επικεντρώνονται σε ένα εξαιρετικά στενό πεδίο της πραγματικότητας τόσο συναισθηματικά όσο και πνευματικά. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι δείχνουν ενδιαφέρουν μόνο για ειδήσεις σχετικά με την πανδημία σαν να μην υπήρχαν άλλα προβλήματα στον κόσμο.  Αυτή η στενή οπτική δεν επιτρέπει στην αντίθετη επιχειρηματολογία να ανατρέψει την κυρίαρχη αφήγηση γιατί οι άνθρωποι εστιάζουν αποκλειστικά π.χ. στο πόσοι πέθαναν σήμερα και πόσο φρικιαστικό είναι αυτό. Τίποτε άλλο. Μοιάζει με μια κατάσταση ύπνωσης. Και σε αυτή την κατάσταση της ύπνωσης μπορείς να πάρεις από τους ανθρώπους σχεδόν τα πάντα: την ελευθερία τους, μέρος από τα εισοδήματά τους, κ.λπ., και δεν θα το αντιληφθούν σαν κάτι σημαντικό.

Σε μια κανονική ύπνωση αυτό είναι ξεκάθαρο, μπορείς να κόψεις το χέρι κάποιου ή να του κάνεις εγχείρηση και να μη νοιώσει πόνο. Το ίδιο αναίσθητοι μπορεί να είναι οι υπνωτισμένοι και στον ψυχολογικό πόνο. Μπορείς να τους κάνεις ό,τι θέλεις. Οι άνθρωποι χάνουν τον εγωισμό τους, είναι διατεθειμένοι να κάνουν θυσίες για το «συλλογικό καλό». Μοιάζει σαν εξτρεμιστικός κολεκτιβισμός. Κι αυτό είναι ο προθάλαμος του ολοκληρωτισμού.

Περιέργως πολλοί άνθρωποι θέλουν να παραμείνουν όσο γίνεται σε αυτή την «έκτακτη κατάσταση», δεν θέλουν να γυρίσουν πίσω στην παλαιά κανονικότητα. Γιατί αυτό σημαίνει επιστροφή σε βαρετές δουλειές, και σε απροσδιόριστο άγχος. Από την άλλη μεριά, οι έκτακτες καταστάσεις είναι ιδανικές για το πολιτικό προσωπικό γιατί τότε οι πολιτικοί μετατρέπονται σε «πραγματικούς ηγέτες».  Τέτοιοι παράγοντες κάνουν αδύνατη την επιστροφή στην παλαιά κανονικότητα. Σε αυτή την κατάσταση της «μαζικής ύπνωσης» οι άνθρωποι γίνονται ιδιαίτερα επιθετικοί απέναντι σε όσους προσπαθούν να τους ξυπνήσουν και να τους βγάλουν από αυτή. Είναι ουσιαστικά «απρόσβλητοι» από διαφορετικές γνώμες. Σε κάποιες περιπτώσεις οι άνθρωποι είναι διατεθειμένοι να κάνουν φρικιαστικά πράγματα σαν να εκτελούσαν ένα «ιερό καθήκον» για να προστατεύσουν, όπως θεωρούν, την «κοινότητα». Έτσι, όσοι προσπαθούν να εκφέρουν διαφορετικές απόψεις είναι σε πολύ δύσκολη κατάσταση γιατί επικεντρώνουν επάνω τους την επιθετικότητα και το πρώην απροσδιόριστο άγχος της μάζας. Ταυτόχρονα οι μάζες πρέπει να έχουν έναν εχθρό, γιατί συγκροτούνται μόνο έχοντας έναν εχθρό. Αν οι μάζες δεν έχουν φόβους κι εχθρούς τότε θα στραφούν ενάντια στις ηγεσίες τους, κι οι ηγέτες το ξέρουν αυτό. Όταν οι μάζες αφυπνιστούν τότε θα συνειδητοποιήσουν τις απώλειες που είχαν και οι ηγέτες θα το πληρώσουν. Η όλη συμπεριφορά της μάζας είναι ανορθολογική, αλλά φυσικά, οποιαδήποτε στάση, θέση ή επιλογή «εκλογικεύεται» με κάποιον τρόπο.

Η διαφορά Δικτατορίας κι Ολοκληρωτικού Καθεστώτος

Σε μια δικτατορία οι άνθρωποι υπακούν επειδή φοβούνται. Αυτό είναι όλο. Αλλά σε ένα ολοκληρωτικό κράτος οι άνθρωποι είναι «υπνωτισμένοι». Ένα ολοκληρωτικό κράτος συμπεριφέρεται τελείως διαφορετικά από ότι μια δικτατορία. Για παράδειγμα, σε μια δικτατορία αν δεν υπάρχει αντίλογος / αντιπολίτευση τότε ο δικτάτορας γίνεται πιο μετριοπαθής γιατί θέλει  να φτιάξει μια θετική εικόνα για τον εαυτό του ώστε να παραμείνει στην εξουσία.  Σε ένα ολοκληρωτικό κράτος όταν δεν υπάρχει αντίπαλος / αντίλογος τότε η εξουσία κάνει οσοδήποτε παράλογα και φρικιαστικά πράγματα καταστρέφοντας ακόμη και πιστούς του συστήματος, κι αυτό συνέβη αρκετές φορές στην ιστορία. Επομένως στη σημερινή κατάσταση είναι σημαντικό να αρθρώσουμε αντίλογο όσο πιο σθεναρά μπορούμε. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε άμεσα τα πράγματα, αλλά μπορούμε να εμποδίσουμε την ύπνωση να γίνει τόσο βαθιά που να οδηγήσει σε ακόμη πιο ακραίες συμπεριφορές.

Σε κάθε διαδικασία χειραγώγησης μαζών υπάρχουν τρείς ομάδες:

1.       Περίπου το 30% είναι πλήρως «υπνωτισμένοι», δηλαδή αποδέχονται πλήρως το κυρίαρχο αφήγημα.

2.       Περίπου το 40% συμπλέει με την υπνωτισμένη μάζα γιατί έτσι αισθάνεται ασφάλεια.

3.       Περίπου το 30% αντιδρά και προσπαθεί να αντισταθεί. Αυτό το τελευταίο group είναι εξαιρετικά ετερογενές από κάθε άποψη: πολιτική, ταξική, μορφωτική, πολιτισμική, εθνοτική, κ.λπ. Ωστόσο, όταν αυτό το group καταφέρει να συντονιστεί, τότε τερματίζεται η κρίση και η μαζική ύπνωση σταματάει.

Γιατί υπάρχει η τρίτη ομάδα;  Πως και κάποιοι άνθρωποι δεν «υπνωτίζονται»;

Αυτή είναι μια δύσκολη ερώτηση και δεν υπάρχουν ικανοποιητικές απαντήσεις. Στη συγκεκριμένη περίπτωση του Covidη απάντηση μάλλον σχετίζεται κυρίως με την ευρύτερη κοσμο-εικόνα του καθενός και τις ιδεολογικές του καταβολές. Πολλοί από αυτούς που συμπλέουν με το κυρίαρχο αφήγημα σήμερα αποδέχονται μια βιολογική – μηχανιστική εικόνα του ανθρώπου, είναι υπέρ της τεχνολογίας και της ιδεολογίας του Transhumanism[iii]Στην 3^η ομάδα εντάσσονται αυτοί που αποστρέφονται αυτή την αντίληψη. Μια μεγάλη μερίδα «ευφυών και μορφωμένων» ανθρώπων εντάσσεται στην 1^η κατηγορία. Πολλοί θρησκευόμενοι για τον ίδιο λόγο στην 3^η. Όμως όσοι χειραγωγούνται, αδιακρίτως μόρφωσης και πνευματικών προσόντων συμπεριφέρονται σαν ηλίθιοι γιατί χάνουν κάθε δυνατότητα κριτικής σκέψης.

Δεν είναι σίγουρο ότι το στρες των ατόμων προσδιορίζει το που θα ενταχθούν. Δηλαδή δεν ισχύει, όπως θα φανταζόταν κανείς, ότι εκείνοι που έχουν περισσότερο άγχος εντάσσονται στην 1^η κατηγορία. Ίσως επειδή υπάρχουν άνθρωποι με υψηλά επίπεδα άγχους που όμως το άγχος τους επικεντρώνεται σε κάποιο άλλο αντικείμενο και δεν έλκονται από την πανδημία. Και αυτοί που φοβούνται τη δημιουργία ενός ολοκληρωτικού κράτους ή μια δυστοπική μελλοντική κοινωνία έχουν πολύ άγχος, αλλά επικεντρώνονται σε άλλο αντικείμενο.

Τι μπορούμε να κάνουμε

Η σημαντικότερη ενέργεια τώρα είναι όσοι δεν συμφωνούμε να το φωνάζουμε ανοιχτά. Τα ορθολογικά επιχειρήματα είναι χρήσιμα γιατί μπορούν σε κάποιον βαθμό να μετριάσουν την ύπνωση, ωστόσο, από ψυχολογική άποψη πρέπει να προβάλουμε ένα εξίσου ισχυρό με την πανδημία «αντικείμενο άγχους». Αυτό θα μπορούσε να είναι το φάσμα ενός ολοκληρωτικού κράτους – μιας ολοκληρωτικής κοινωνίας. Αυτή η στρατηγική έχει κάποιες πιθανότητες επιτυχίας. Συνοψίζοντας, η ορθολογική επιχειρηματολογία είναι η αμυντική τακτική, προσπαθούμε να μην βαθύνει κι άλλο η ύπνωση, αλλά έτσι δεν ανατρέπεται η παρούσα κατάσταση. Η επιθετική τακτική που θα μπορούσε να ανατρέψει την κατάσταση είναι η προβολή ενός μεγάλου κινδύνου, μεγαλύτερου από την πανδημία, π.χ. η δυστοπική κοινωνία που είναι ήδη μπροστά μας. Οι άνθρωποι φαντάζονται ότι κάποια οδυνηρά κάποια πράγματα δεν πρόκειται να συμβούν στους ίδιους. Αλλά τα πράγματα αυτά συμβαίνουν και μάλιστα πιο γρήγορα από όσο φαντάζονται. Βλέπουμε π.χ. τι συμβαίνει στην Αυστραλία και λέμε ότι αυτό δεν θα συμβεί εδώ, αλλά τελικά συμβαίνει.

Μπορούμε για παράδειγμα να θέσουμε ερωτήματα όπως:

·         Έτσι όπως πάνε τα πράγματα, τί θα εμποδίσει τις κυβερνήσεις να φτιάξουν νέα στρατόπεδα συγκέντρωσης; (Σημ.: Στην Αυστραλία έχουν ήδη ξεκινήσει να λειτουργούν)

·         Αν αποδεχόμαστε ότι οι άνθρωποι μπορούν να απομονωθούν στα σπίτια τους, αν πρέπει να ζητάνε άδεια για να βγούνε έξω, αν πρέπει να επιδεικνύουν έγγραφα που πιστοποιούν ότι είναι υγιείς, για να κυκλοφορήσουν

·         Αν εγκυμονούσες γυναίκες υποχρεώνονται να φοράνε μάσκες

·         Όταν απολύονται όσοι δεν υπακούν  σε παράλογες εντολές,

·         Όταν άνθρωποι πεθαίνουν σε απομόνωση χωρίς να επιτρέπεται κανείς οικείος να τους δει

·         Όταν ασθενείς υποχρεώνονται σε θεραπείες παρά τη θέλησή τους

·         ….

Στις συνθήκες που ζούμε μπορούν να ληφθούν μέτρα που υπερβαίνουν οποιοδήποτε  ηθικό όριο. Ο ολοκληρωτισμός στον οποίο βαδίζουμε έχει μεγάλες αναλογίες με εκείνους του 20^ου αιώνα, αλλά και διαφορές, όπως ότι α) είναι παγκόσμιος β) δεν υπάρχουν εξωτερικοί εχθροί αλλά μόνο εσωτερικοί. Πιθανά οι εσωτερικοί εχθροί (όσοι αντιστεκόμαστε) δεν θα εξαλειφθούν, γιατί κάθε ολοκληρωτισμός χρειάζεται εχθρούς αλλιώς καταρρέει, αλλά θα μας ωθήσουν σε τελείως περιθωριακές στιβάδες της κοινωνίας.

Το ολοκληρωτικό κράτος δεν χρειάζεται να έχει λογικά επιχειρήματα. Λειτουργεί τελείως διαφορετικά, η τακτική του είναι να τρομάζει και να φανατίζει τον κόσμο κι όσο πιο παράλογα πράγματα λέει ή κάνει, αυτά τόσο πιο αποτελεσματικά αποδεικνύονται.  Π.χ. πρόσφατα στο Βέλγιο ο πρωθυπουργός είπε ότι αυτό που ζούμε είναι μια πανδημία των ανεμβολίαστων και ότι αυτοί πρέπει να σταματήσουν να βάζουν σε κίνδυνο τους εμβολιασμένους. Αυτή είναι μια απολύτως παράλογη φράση  / σκέψη που όμως είναι εξαιρετικά αποτελεσματική για το σκοπό που έχει.

Θα είχε νόημα μια στρατηγική όπου θα προβάλλαμε μια άλλη εναλλακτική, ένα πιο όμορφο κι ελκυστικό μέλλον;   Η απάντηση είναι και ναι και όχι. Όσοι έχουν μελετήσει την πορεία των ολοκληρωτισμών συμφωνούν ότι πρόκειται για έναν πολύ ισχυρό εχθρό που όμως είναι δύσκολο να μην αυτοκαταστραφεί. Όσον αφορά εμάς είναι σημαντικό να συνεχίσουμε να αντιδρούμε και να είμαστε παρόντες στη δημόσια σφαίρα, αλλά επίσης (πολύ σημαντικό) να αντέξουμε στον χρόνο. Δεν πρέπει να προσπαθήσουμε να νικήσουμε τον εχθρό γιατί αυτός είναι πολύ ισχυρός αλλά δεν ξεχνάμε έχει το στοιχείο της αυτοκαταστροφής. Η δική μας τακτική πρέπει να είναι α) να μη σταματήσουμε να μιλάμε και β) να αντέξουμε χωρίς να ενσωματωθούμε στο σύστημα.  Πρέπει να είμαστε έτοιμοι όταν ο ολοκληρωτισμός καταρρεύσει, η δική μας μικρή ομάδα να παίξει έναν σημαντικό ρόλο στα πράγματα που θα διαμορφώνονται τότε και να βοηθήσει στην οικοδόμηση μια νέας πιο δίκαιης, ελεύθερης και ηθικής κοινωνίας.

Είναι πιθανό ο σημερινός ολοκληρωτισμός να καταρρεύσει πιο γρήγορα και πιο θεαματικά από τους ολοκληρωτισμούς του 20^ου αιώνα, για παράδειγμα η εμβολιαστική εκστρατεία μπορεί να αποδειχτεί σχετικά σύντομα μια τεράστια αποτυχία πυροδοτώντας καταιγιστικές εξελίξεις.

---

[i] Ο MattiasDesmetέχει και  μεταπτυχιακό  στη Στατιστική.

[ii] Ο όρος είναι «massformation» - (Massenbildungστα Γερμανικά) κι ακριβέστερη μετάφραση θα ήταν «μορφοποίηση μαζών» (σε σχέση με μια ιδεολογία) που όμως δεν χρησιμοποιείται στα Ελληνικά

[iii]Transhumanism: συχνά αποδίδεται ως «μετα-ανθρωπισμός» και είναι η αντίληψη ότι το ανθρώπινο είδος μπορεί να εξελιχθεί πέραν των σημερινών φυσικών και πνευματικών ορίων μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας.